Osmanlı medreselerinde Arap dili eğitimi, müfredatın ana unsurlarından biri olarak verilmiş; bu sayede, dini ilimlerde derin bilgi sahibi âlimler yetişmiş ve İslâm ilim camiasına birçok kıymetli eser kazandırılmıştır. Dönemin öne çıkan ilmî eserlerinden biri, Şeyhülislâm Ebü’l-Meyâmin Mustafa Efendi (ö. 1015/1606) tarafından kaleme alınan İstiâre risâlesidir. Arap dili ve belâgatında önemli bir mecaz sanatı olan istiâre-i mekniyye’nin teorik açıdan ele alındığı bu risâlede önceki âlimlerin konu hakkındaki görüşlerine yer verilmiş ve bu görüşler cedel ilminin prensipleri doğrultusunda tartışılmıştır. Bu yönüyle eser, günümüz dilbilim çalışmaları açısından da değerli bir kaynak teşkil etmektedir. Söz konusu risâlenin neşrine yönelik yapılan bu çalışmada metin incelemesi ve literatür taraması yöntemleri takip edilmiştir. Bu bağlamda önce müellifin hayatı ve eserleri hakkında bilgi sunulmuş ardından risâlenin el yazma nüshası ile içeriği hakkında bilgi verilmiş ve son olarak günümüze ulaşan tek nüshanın tahkiki yapılmıştır. Çalışma sonucunda, Osmanlı âlimlerinin şerh ve haşiyecilikle sınırlı kalmayıp, özgün yorumlarıyla önceki ilmî müktesebata hem geliştirme hem de sistemleştirme yönünde önemli katkı sağladıkları anlaşılmıştır.
Arabic language education was provided as one of the main components of the curriculum in Ottoman madrasas. As a result, scholars with deep knowledge in religious sciences were trained, and many valuable works were brought to the Islamic scholarly community. One of the prominent scholarly works of the Ottoman period is the risâla of istiʿārah, written by Sheikh al-Islam Abu’l-Mayāmin Mustafa Efendi (d. 1015/1606). This risāla focuses on the theoretical aspect of istiʿāra al-makniyya, an important figurative art in Arabic language and rhetoric. It includes the views of earlier scholars on the subject, which are discussed in accordance with the principles of the science of debate. In this respect, his work serves as a valuable resource for contemporary linguistic studies. This study, conducted for the publication of the mentioned risāla, employs the methods of text analysis and literature review. In this context, information about the author’s life and works is presented first, followed by details about the manuscript copy and content of the risâla, and finally, the only surviving copy of the text was critically edited. As a result of the study, it was revealed that Ottoman scholars did not merely limit themselves to commentary and marginal notes; through their original interpretations, but also made significant contributions to both development and systematization of the previous scholarly heritage.
