Ali Haydar Efendi'nin Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye'ye Yönelttiği Tenkitler


Creative Commons License

Uğur S. M., Çetinkaya A.

CUMHURIYET THEOLOGY JOURNAL, cilt.25, sa.3, ss.1401-1420, 2021 (Hakemli Dergi) identifier identifier identifier

  • Yayın Türü: Makale / Tam Makale
  • Cilt numarası: 25 Sayı: 3
  • Basım Tarihi: 2021
  • Doi Numarası: 10.18505/cuid.960657
  • Dergi Adı: CUMHURIYET THEOLOGY JOURNAL
  • Sayfa Sayıları: ss.1401-1420
  • Anahtar Kelimeler: Islamic Law, Majalla al-Ahkam al-'Adliyyah, 'Ali Haydar Efendi, Ciriticism
  • Bursa Uludağ Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

İslam hukukuna dayalı kanunlaştırmanın ilk örneği olan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye, hazırlanış şekli ve içeriği itibariyle farklı açılardan eleştiriye konu olmuştur. Kazuistik yöntemin izlenmesi, Hanefi mezhebiyle sınırlı kalınması ve bu nedenle bazı meselelerdeki düzenlemelerin dönemin ihtiyaçlarını karşılayacak nitelikte olmaması, medeni kanun içeriğine uygun olmayan eksik ve fazlalıkların bulunması başlıca tenkit sebepleridir. Mecelle şârihi Ali Haydar Efendi de Mecelle’yi farklı açılardan eleştirmiştir. Bu çalışmada, Ali Haydar Efendi’nin Mecelle’ye yönelik tenkitlerini tespit, tasvir ve tasnif etmek amaçlanmış, -bazı istisnalar dışında- şârihin eleştirilerine yönelik bir değerlendirme yapılmamıştır.

Mecelle’nin en kapsamlı ve meşhur şerhi olan Dürerü’l-hukkâm müellifi Ali Haydar Efendi, Mecelle’yi hem kanun tekniği hem de içerik açısından tenkit etmiş, eleştirilerini gerekçelendirmiş, eleştirdiği hususlara ilişkin alternatif öneriler de getirmiştir. Ali Haydar Efendi, bir maddeyi genellikle tek sebeple eleştirmiş olmakla birlikte bazı maddeleri birden fazla açıdan tenkit etmiştir. Makalede Ali Haydar Efendi’nin Mecelle maddelerine yönelttiği eleştirilerin her biri ayrı başlık altında, birden fazla açıdan tenkit edilen maddeler de müstakil bir başlık altında ele alınmış ve mümkün olduğunca örneklendirilmiştir.

Ali Haydar Efendi’nin kanun tekniği açısından Mecelle’ye yönelttiği tenkitler şunlardır: Maddelerin ifadesinin yanlış hüküm çıkarmaya müsait olması; genel nitelikli olmaması; kavramların yerinde kullanılmaması; gerek kavramların gerekse maddelerin birbirleriyle ve fıkıh kitaplarıyla uyumlu olmaması; maddelerde birtakım eksik, gereksiz veya hatalı ifadelerin olması; ifadelerdeki kayıtların yerinde olmaması.

İçerik itibariyle yapılan eleştiriler arasında ilk olarak maddenin içerdiği hükmün fıkıh kitaplarındaki hükme veya mezhep görüşüne aykırı olması zikredilmelidir. İçerik açısından yöneltilen tenkitlerin bir kısmı ise Mecelle hazırlanırken yapılan tercihlerle ilgilidir. Bu kapsamda tercih edilen bazı görüşlerin dönemin ihtiyaçlarına veya mezhepteki râcih görüşe uygun olmaması, yer yer tercihler arasında çelişkiye düşülmesi ve bazı ihtilaflı meselelerde tercih yapılmaması eleştiri konusu edilmiştir. Zamanın gereklerine uygun olmayan hükümlerin varlığı ve asıl- fer uyumsuzluğu da bir diğer tenkit nedenidir. Bu tür yöndeki tenkitlerde genellikle kanun içeriğinin çeşitli açılardan mezhep kitaplarına uygunluğu ortaya konulmaya çalışılmış, uygun olmayan yönler eleştirilmiştir. Ancak Ali Haydar Efendi, bunun yanında kanun metninin mezhep hükümlerine uygun olmakla birlikte zamanın ihtiyaçlarını karşılamaması sebebiyle farklı mezheplerin hükümlerinden istifadeyle hazırlanması gereğine de işaret etmiştir.

Ali Haydar Efendi, Mecelle’yi, bazı konuların eksik bırakılmış olması veya yeterince düzenlenmemesi bakımından da eleştirmiş, Mecelle’de yer alması gerektiği halde ele alınmayan karz akdi ve hayvanlara yönelik suçlara dair hükümlere yer vermiştir. Ancak yine Mecelle’de ele alınması gerektiği halde ele alınmayan sarf ve ribâ konularına hiç değinmemiştir. Lukata, hacr gibi konuları ele alan maddelerde de bu konulara dair bazı şartlara yer verilmemesi sebebiyle eksiklik olduğunu belirtmiştir. Ali Haydar Efendi, Mecelle’yi, maddelerin içerdiği hükümler arasındaki tenâkuz; maddeler arasında dil, üslûp ve terminoloji birliği sağlanamaması; hem maddeler arası hem de madde içerisinde gereksiz tekrarlara düşülmesi yönünden de eleştirmektedir. Mecelle’nin kazuistik metotla hazırlanması sebebiyle yapılan tekrarlara dair herhangi bir eleştiri yöneltmeyen Ali Haydar Efendi, bunun dışındaki tekrarları gerekçelendirmiş veya eleştirmiş, bu tür tekrarlara düşmemek için öneriler sunmuştur. Ayrıca ona göre Mecelle’de bilinçli tekrarlar da vardır. Ayrıca o, bunların yanında Mecelle’yi başlık içerik uyumsuzluğu, benzer konuların farklı fasıl/madde/fıkralarda düzenlenmesi veya farklı konuların aynı fasıl/madde/fıkrada ele alınması gibi sistematik kusurla nedeniyle de eleştirmiştir. Ali Haydar Efendi’nin Mecelle’ye yönelttiği bir diğer eleştiri de tanımlarla ilgilidir. O, yapılan tanımları; efrâdını câmî, ağyârını mâni olmamak ve devir gibi tanım tekniği açısından eleştirdiği gibi kapsamlı olmamak, Mecelle’de yapılan diğer tanımlarda takip edilen usûle aykırılık ve fıkıh kitaplarında yer almamak gerekçesiyle de tenkit etmiştir. 

Majalla al-Akam al-‘Adliyyah, which is the first example of codification based on Islamic law, has been the subject of criticism from different angles in terms of its preparation and content. The main reasons for criticism are following the casuistic method, being limited to the Hanafi sect, and therefore, the regulations on some issues not meeting the needs of the period, and the lack and excesses that do not comply with the content of the civil law.

The commentator of the Majalla, ‘Ali aydar Efendi, also criticized Majalla from different angles. In this study, it is aimed to identify, describe and classify Ali aydar Efendi's criticisms of Majalla. He criticized the articles of the Majalla both in terms of law technique and content. He justified his criticisms and brought alternative suggestions to the issues he criticized. In the article, each of the criticisms of ‘Ali aydar Efendi are discussed under a separate heading and exemplified as much as possible.

His criticisms in terms of law technique are as follows: The wording of the article is suitable for making wrong conclusions, it is not of a general nature, the concepts used in the article are not used appropriately, both the concepts and the articles are not compatible with each other and with the fiqh books, there are some missing, unnecessary or erroneous expressions in the articles, the records in the statements are not used properly, not in place.

The criticisms made in terms of content are that the provision contained in the article is contrary to the ruling in the fiqh books or the view of the sect, not making a choice in some controversial issues, some preferred views are not suitable for the needs of the time or the preferred view in the madhhab, there are contradictions between the preferences from time to time, it contains a provision that is not appropriate for the needs of time, and the asl-far' incompatibility.

‘Ali aydar Efendi criticized Majalla for the fact that some subjects were left incomplete or not regulated sufficiently, as well as for the unnecessary repetition of some articles. ‘Ali aydar Efendi has included provisions regarding contract of qar and crimes against animals, which were not dealt with, although they should have been included in the Majalla. However, he never touched upon the subjects of consumption and ribā, which were not dealt with in Majalla, although they should have been. ‘Ali aydar Efendi, who said that the articles dealing with subjects such as luqata and hacr are incomplete because some conditions regarding these issues are not included, also mentions the Majalla, as well as the contradiction between the provisions contained in the articles; the lack of unity in language, style and terminology among the articles; and also criticizes it in terms of unnecessary repetitions, both between and within the article. ‘Ali aydar Efendi, who did not make any criticism about the repetitions because the Majalla was prepared with the casuistic method, justified or criticized the repetitions made other than this. According to him, there are deliberate repetitions in Majalla. However, he criticized the unnecessary repetitions and offered suggestions to avoid such repetitions. In addition, he also criticized Majalla from a systematic point of view, such as the incompatibility of the title and content, the arrangement of similar subjects in different chapters/articles/paragraphs, or the handling of different subjects in the same chapter/article/paragraph. Ali aydar Efendi also has criticisms about the definitions in Majalla. He criticizes definitions made as not being collectively exhaustive, mutually exclusive and not being in the definition technique such as the tautology, but also on the grounds that it is not comprehensive, contrary to the method followed in other definitions made in Majalla, and not being included in the fiqh books.