Akademik Veri Yönetim Sistemi
Türkologiya, sa.3, ss.36-53, 2020 (Hakemli Dergi)
Bu araştırmada Edhem Rahimoğlu Tenişev’in Türkolojiye ve Lobnor ağzı
araştırmalarına katkıları incelenmiştir. Tatar asıllı Tenişev, Türkolojinin
önde gelen isimlerinden biridir. Günümüzde Türk dillerinin ve kültürlerinin
dünyasını araştıran pek çok kişinin öğretmeni ve akıl hocasıdır.
Rusya Türkoloji ekolünün önde gelen temsilcisi, tarihî-karşılaştırmalı
gramer, Türk dilleri tarihi, Eski Türk yazıtları ve çağdaş Türk lehçeleri
alanlarında uzman olan Tenişev, 83 yıllık ömrünü Türkolojiye adamıştır. O, Kazan
Tatarlarının eski tarihi, psikolojisi ve diğer etnik gruplarla münasebetleri
konusunda da geniş bilgiye sahipti. Tenişev, Türk dilciliğinin yöntemleri
sahasında önde gelen bir Türkolog olarak Tatarların etnik durumu, tarihi ve
yaşadıkları zorluklar hakkındaki araştırmalarını da kendi çalışmalarına paralel
olarak yürütmüştü.
Tarihî-karşılaştırmalı dilbilgisi alanında yapmış olduğu bütün
çalışmalar Tenişev’in bilim dünyasında sıra dışı bir bilim adamı olduğunu,
Türkolojide yerinin ve rolünün bir başkası tarafından doldurulamayacağını
gösterir. Çok önemli bilimsel yöntem ve monografik araştırmaları olan Tenişev, özgün
Türkologlardan biridir. Özellikle bu sahada yazmış olduğu eserler sadece
Türkolojiye değil, genel dilbilim teorilerinin geliştirilmesine büyük katkılar sağlamıştır.
1987-1999 yılları arasında Sovetskaya
Türkologiya dergisinin editörlüğünü de yapan Tenişev’in çalışmaları çağdaş
Türkolojinin diyalektoloji alanı, özellikle de Yeni Uygur Türkçesinin ağızları
için büyük önem arz etmektedir. Bu ağızlar arasında Lobnor ağzı üzerine yaptığı
araştırmalar ve konuyla ilgili kaleme aldığı değerlendirmeler, Lobnor ağzının
Uygur Türkçesinin mi, yoksa Kırgız Türkçesinin mi ağzı olduğu tartışmalarına
ışık tutmuştu.
Uygur ağızları arasında yer alan bu ağız, Kıpçak-Karluk Türkçesinin bir
karışımıdır. Tenişev’in görüşü de Kırgız Türkçesinin oldukça erken döneminin bir
yansıması olarak gördüğü Lobnor ağzının, Kırgız Türkçesi ve Dağlık Altay lehçeleriyle
yakınlık gösteren bir ağız olduğu yönündedir.
Bu yazıda ağız üzerinde yapılan çalışmalara, konuyla ilgili ciddi
araştırmalar yapan bilim insanlarının görüşlerine ve Tenişev’in konuyla ilgili
düşüncelerine odaklanılmış, ayrıca Lobnor ağzının dilbilgisel özellikleri verilmiştir.
Anahtar kelimeler: E. R.
Tenişev, Türkoloji, Uygur ağızları, Lobnor ağzı, Kırgız Türkçesi.
In this research, E.R. Tenishev's contributions to
Turcology and Lobnor dialect studies were examined. E. R. Tenishev who was of
Tatar origin, is one of the leading names in Turkology. He was the teacher and
mentor of many people who conduct research into the world of Turkic languages
and cultures nowadays. A leading representative of the Russian Turkology school
and an expert in the fields of historical-comparative grammar, history of the
Turkic languages, ancient Turkic inscriptions and contemporary Turkic dialects,
Tenişev devoted his 83 years of life to Turkology. He possessed a wide
knowledge of the ancient history and psychology of the Kazan Tatars and their
relationships with other ethnic groups. As a prominent Turkologist in the field
of Turkic philological methods, Tenishev conducted research about the ethnic
situation and history of the Tatars, and the problems they experienced, in
parallel with his own studies.
All the studies that Tenishev made in the field of historical-comparative grammar show that he was an
extraordinary scholar in the world of science, and that his place and role in
Turkology will never be filled by anyone else. Tenishev, who had a very important scientific method and conducted monographic
studies, was one of the original Turkologists. The works that he wrote on this
subject in particular made great contributions not only to Turkology, but also
to the development of general theories of linguistics.
The studies made by Tenishev, who was also editor of the Sovetskaya Türkologiya journal between the years 1987-1999,
are of great importance for the field of dialectology in contemporary
Turkology, and especially for the dialects of New Uyghur Turkic. Among these
dialects, the research studies he conducted on the Lop Nur dialect, and the
evaluations he wrote on the subject, illuminated the debates about whether the
Lop Nur dialect is a dialect of Uyghur Turkic or of Kyrgyz Turkic.
This dialect, which is included
among the Uyghur dialects, is a mixture of Kipchak and Karluk Turkic. In
Tenişev’s view, the Lop Nur dialect, which he regarded as a reflection of a
very early period of Kyrgyz Turkic, is a dialect that shows affinity with
Kyrgyz Turkic and the dialects of Mountain Altai.
In this paper, the studies conducted
on the dialect, the views of scholars who have carried out serious research on
the subject, and the ideas of Tenishev related to the subject are focused
on, and, moreover, the linguistic characteristics of the Lop Nur dialect are
presented.
Keywords: E.
R. Tenishev, Turkology, Uyghur dialects, Lop
Nur dialect, Kyrgyz Turkic.