SİYASİ COĞRAFYA YÖNÜYLE, KÜRESEL İLİŞKİLERİN MEKÂNSAL YANSIMASI YA DA TERİTORYAL ALTERNATİFİ OLARAK  ‘YENİ BÖLGECİLİK’

Dünya siyasi arenasında, içeriğinde barındırdığı, yerele ve sınırlılığa vurgu yapan bölge nüansıyla ‘yeni bölgecilik’, ‘eski bölgeciliğin’ güncellenmiş uzantısı görünümünün yanında küresel süreçlerin işlerliğini artıran, hızlandıran bir katalizör işleve sahip olma çelişiğiyle, gündemin ve çalışmanın sorunsalıdır.

Bu çalışmada, ‘yeni bölgecilik’ kavramının küresel ekonomik, siyasi ve sosyal akıntıların mekânsal bir katalizörü mü olduğu, yoksa teritoryal alternatifi mi olduğu belirsizliğine cevap aranmıştır. Küreselleşme ve bölgeselleşme yenidünya düzeninin iki temel olgusu olarak kabul edilirler. Gerçekte birbirileriyle olan ilişkilerinin nasıl olduğu fikri önemli bir tartışma konusudur. Bu iki olgunun karşılıklı olarak birbirilerini destekleyip, güçlendirdikleri mi yoksa uyumsuz ve çelişkili mi oldukları bu tartışmanın merkezini teşkil eder.

Sorunsal ve amaç çerçevesinde evvela tarihsel yöntemle küreselleşmenin sonucu olan ‘yeni bölgeciliğin’, ‘eski’ bölge yaklaşımlarından ayrılan ve benzeşen yönlerinin tespiti hedeflenmiş, akabinde karşılaştırma yöntemiyle ‘eski’ ‘yeni’ bölgeciliğe dair örnekler üzerinden somutlaştırma yoluna gidilmiştir.

Bölgecilik siyasi bağlamda ulusal/topluluklar arası karşılıklı bağımlılıklar vb. gibi özellikleriyle yeni olmayan bir olgudur. Ancak gönüllülük temelinde ve kapsamlı olarak II. Dünya Savaşı sonrası gelişen bir akım olarak kabul edilir. Bu temelde bölgeciliğin Soğuk Savaş ve sonrası dönem boyunca kademeli olarak geliştiği varsayılır ki, bu tarz bölgecilik daha çok farklı ölçeklerde meydana gelen çeşitli faillik biçimlerinin, mücadelelerin ve güç ilişkilerinin bir sonucudur. ‘Eski bölgecilik’ olarak ifade edilen, tek tonlu bir siyasi-askeri bloklaşmanın getirdiği müttefiklik esasıyla dayatmacı, katı, şekillendirici anlayışa sahip olan bu tarz bölgeselleşme içe dönük bir yapı gösterir. Statik ekonomi-politik konjonktürlerin yansıması olarak görmek mümkündür ve bölge daha çok “yer” temelli olarak şekillenmiştir.

‘Yeni bölgecilik’ için ‘eski’nin devamı algısının yanında küreselleşmenin getirdiği akışkanlıklar ve gelişmelere alternatif olduğunu varsayan yaklaşımlardan da söz edilebilir ki, aynı zamanda küresel akıntıların politik ve sosyo-ekonomik alanlarda yarattığı tahribata yönelik bir sığınma, savunma yeri ya da refleksi olarak da kabul edilebilir. Bu minvalde bölgecilik olarak tanımlanan oluşumlar, her türlü küresel akıştan izole, içe dönük, bir oluşum haline mi gelmiştir sorusu gündeme gelmektedir ki, bu da “yer”e bağlılık ve yerellik demektir.

Küresel düzene ilişkin tek, üç veya çok kutupluluk veya yenidünya düzeni vb. yaklaşımlar ne olursa olsun bu süreçteki ‘yeni’ bölgeciliğin içe dönük olmaktan çok dışa dönük olduğu kabulünü ön plana çıkarır. ‘Yeni’ bölgeciliğe ilişkin bu dışsal bağlamsallık fikri ‘eski’ bölgecilikle çelişen bir görüntü arz etmesine rağmen ‘eski’ ve ’yeni’ arasında hem süreklilikler hem de benzerlikler vardır. Bu tür durumlarda, tarihsel olanla çağdaş olanın ayırdının yapılması zorlaşır. Bu zorluk ‘eski’ bölgecilik döneminde oluşturulan birçok bölgesel proje ve bölgesel örgütün 1980'lerde ve 1990'larda (bazen yeni bir adla ve bazen birkaç farklı üyeyle) basitçe yenilenmesi veya yeniden açılması durumuyla örneklendirilir. ASEAN, SADC, CARICOM ve ECOWAS gibi ‘eski’’ bölgesel örgütlerin yeniden canlanmaları durumu somutlaştırmaktadır. ‘Yeni bölgecilik’, son dönemde dünyada hızlı yayılan küresel bir olgudur ki, bu temelde NAFTA, APEC, UEMOA ve MERCOSUR gibi yenilerinin doğuşu da söz konusudur.

‘Yeni bölgecilik’ farklı yaklaşımlara göre farklı kavramlar merkeze alınarak tanımlansa da işlevselci ve neo işlevselci modelin kabul ettiği ekonomik eksenli ‘bölgesel ticaret blokları’ şeklindeki tanımıyla daha çok bilinir. Bölgesel bloklar küresel rekabetin bozucu, yıpratıcı etkilerine karşı bir filtre olduğu gibi küresel rekabeti yakalama amacında olan bir birliktir aynı zamanda. Karşılıklı fayda çerçevesinde barışçıl işbirliği gerektiren, ticari serbestleşmenin önünü açan ve aynı zamanda bölgesel entegrasyon sürecinde aktörlerin çok yönlülüğüne ve egemenliklerine saygılı bir portre çizilmektedir. Hangi eksende tanımlanırsa tanımlansın küreselleşmeyle örtüşen çarpıcı özelliği, aktörlerini hem bölge içinde hem de dışında tanıdığı serbestliğin getirdiği ‘yer’ aşırı-ötesi pozisyondur. Bu, aktörlere ve bölge teşebbüsüne mekânsal-küresel bir kimlik kazandırdığı gibi, çelişik, muğlak bir yapıya da zemin hazırlar.  

Küreselleşme sürecinde bölge, ekonomik, toplumsal ve siyasi akıntılardan dolayı zayıflamanın aksine, gitgide önemi artan yeni bir fenomene dönüşmüştür. “Mekân” temelli bir oluşum olan ‘yeni’ bölgecilik kapsamlı, çok boyutlu, ekonomi, güvenlik, çevre ve diğer konuları içeren siyasi bir olgudur. Çok boyutluluk ona mekânsal ve konjonktürel açıdan da bir çeşitlilik ve dinamizm katmaktadır. Bu açıdan hem tezahür ettiği yerin dinamikleriyle hem de küresel akıntıların katalizörü olarak mekânsal işlevler barındırır. Değişime dayalı olan mekânsallık kavramsal, olgusal, teorik vb. açıdan da farklılaştırdığı gibi muğlaklaştırır da.

‘Yeni bölgecilik’ yönelim ve içerik olarak inter-disipliner olarak konumlandırılır. Buna yönelik çalışmalarda bölgeciliğin kim tarafından, kim için ve hangi amaçla ortaya çıktığı gibi sorulara ve bağlantılarına odaklanılır. Bu açıdan bölgeler, sosyal aktörler tarafından üretilen ve yeniden üretilen sosyal yapılar olarak tanımlanırlar.

Bu çerçevede denilebilir ki sınırlar, kimlik vb. gibi bölgeyi şeyleştiren temel unsurlara sahip olmak koşuluyla her mekânın siyasi ve ideolojik dinamikleri kendisine has bölgecilik pratiklerini de yaratabilecektir. Her mekânın sosyo-kültürel, siyasal gerçekliği bir var olma stratejisi olarak ona özgü bölgeci teşebbüslerin kıvılcımı olabilecektir. Siyasi konjonktüre bağlı olarak bölgesel teşebbüsler ulusal ve/veya ulus-üstü, ulus-altı aktörlerin bir var olma stratejisi olarak korumacı, yerel eğilim ve dürtülerin yanında, küresel rekabetçi eğilimleri de barındıran esnek yapıları olarak yer bulabilecektir.

Anahtar Kelimeler: Küreselleşme, bölgecilik-yeni bölgecilik, siyasi coğrafya