Akademik Veri Yönetim Sistemi
XVI.ULUSLARARASI BÜYÜK TÜRK DİLİ KURULTAYI, Ankara, Türkiye, 26 - 27 Eylül 2021, cilt.1, ss.180-188
İyelik ekinin temel işlevi; geldiği adı, gerideki
tamlayana sahiplik-aitlik işleviyle ekli ya da eksiz bağlamak; ad tamlaması,
iyelik öbeği olarak tanımlanan sözcük öbekleri kurmaktır. Ancak zaman zaman bu işlevin biçimsel ya da
anlamsal bakımdan ikinci plana atılıp başka işlevlerde kullanıma çıktığı
durumlar söz konusu olmaktadır.
Nitekim iyelik ekinin belirtme işlevinde kullanıldığı durumlarda birden
fazla uygulamayla karşılaşılmaktadır. “Eksiz tamlayan durumundaki ad (tamlayan)
+ iyelikli ad (tamlanan)” yapısındaki balık
kılçığı, deve dikeni, dilberdudağı, duvar saati, erkek çorabı, gece lambası,
gökyüzü, kadın terzisi, keçiboynuzu, Uludağ Üniversitesi, yemek odası, yeryüzü vb.
sözcük öbeklerine geleneksel dil bilgisi çalışmalarında ekin işlevine
bakılmaksızın belirtisiz ad tamlaması denir. Ancak örneklendirilen bu yapıların
hepsinin aynı nitelikte olmadığı ve bunun tamlanandaki iyelik ekinin işlev
farklılığından kaynaklandığı söylenebilir. Balık
kılçığı, gökyüzü, yeryüzü tamlamalarındaki iyelik eki, aitlik; deve dikeni, dilberdudağı, duvar saati,
erkek çorabı, gece lambası, kadın terzisi, keçiboynuzu, Uludağ Üniversitesi,
yemek odası tamlamalarındaki iyelik eki, belirtme işlevindedir. Dolayısıyla
üçüncü tekil kişi iyelik ekinin sıklıkla belirtme işlevini öne çıkardığı,
tamlayanı sıfat yaptığı yapılarda, belirtisiz
sıfat tamlaması gibi iyelik ekinin işlev farklığından kaynaklanan değişken
sözcük öbeklerinden söz etmek gerekmektedir. Bu nedenle iyelik eki alan her
birim, iyelik öbeği / ad tamlaması olarak kabul edilmemeli; ekin anlamsal
işlevine bakmadan sözcük öbeklerini değerlendirmemelidir. Bu çalışmada, sınırlarını çizmek
adına üzerinde fazla durulmayan iyelik
ekinin duygu yükleme işlevinin bir başka deyişle kiplik anlamları dışındaki
belirtme işlevi ve buna bağlı olarak ortaya çıkan sözcük öbeği konu edilecek, ileri
sürülen tezler, örnekler üzerinden ele alınacaktır.