Sözlüksel Çatı-Söz Dizimsel Çatı Ayrımı

IX. ULUSLARARASI TÜRK DILI KURULTAYI Bilge Tonyukuk Anısına , Ankara, Türkiye, 26 - 30 Eylül 2021, cilt.2, sa.1445, ss.1931-1944

Yayın Türü: Bildiri / Tam Metin Bildiri
Cilt numarası: 2
Basıldığı Şehir: Ankara
Basıldığı Ülke: Türkiye
Sayfa Sayıları: ss.1931-1944
Bursa Uludağ Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

Dil bilgisi kitaplarında, yalnız eklerle gerçekleştirilen çatı konusuna yer verilmesinin, sözlüksel ve söz dizimsel çatıların âdeta yok sayılmasının, Türkçenin biçim birimsel çatı için çok elverişli oluşundan kaynaklandığı söylenebilir. Dille ilgili çalışmalarda yalnız biçim birimsel çatının incelenmesi, konunun yanlış, eksik değerlendirilmesine neden olur. Bütün bunlar, eklerin işlevlerini tanımlamada, eylemlerin niteliklerini bulmada, bunlara bağlı olarak dilin yapısal özelliklerine yönelik kural belirlemede sorunlar yaşanmasına yol açar. Çatı konusundaki farklı yaklaşımlar, doğal olarak söz dizimsel ve sözlüksel çatı yöntemlerinde de kendini gösterir. Sözlüksel ve söz dizimsel çatının ortak özellikleri, özne-yüklem arasındaki ilişki değişikliğini göstermek için eylemde çatı ekleri olarak tanımlanan {-DIr}, {-t}, {-Ar}, {-Ir}, {-r}, {-n}, {-l}, {-ş} eklerinin kullanılmamasıdır. Yüklemin niteliklerine bağlı olarak gerçekleşen öge ekleme, öge çıkarma, öge değiştirme, öge silme adı verilen dil olayları da söz konusu eylemlerin kurdukları cümlelerde görülmez. Çatı eklerinin yaptıkları, en küçük dil birimi sözcük ya da cümle olmak koşuluyla söz diziminde yer alan işaretleyicilerle bağlamda gerçekleşir. Yüklemde biçim birimsel bir değişiklik olmadan, cümlede öge ekleme, öge silme, öge değiştirme olayları gerçekleşmeden yükleme ettirgenlik, edilgenlik, işteşlik ve dönüşlülük kavramları yüklenir. Sözlüksel çatı; kendi, birbiri, birlikte, neden ol-, sağla-, yol aç- vb. cümleye kendi kendine yapma / karşılıklı yapma / yaptırma / yaptırılma özellikleri katan sözcüklerle sağlanırken söz dizimsel çatıda bu anlamlar, en küçüğü cümle olmak üzere söz diziminde verilir.