Akademik Veri Yönetim Sistemi
Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt.25, sa.3, ss.1401-1420, 2021 (ESCI)
İslam hukukuna dayalı kanunlaştırmanın ilk örneği olan Mecelle-i
Ahkâm-ı Adliyye, hazırlanış şekli ve içeriği itibariyle farklı açılardan
eleştiriye konu olmuştur. Kazuistik yöntemin izlenmesi, Hanefi mezhebiyle
sınırlı kalınması ve bu nedenle bazı meselelerdeki düzenlemelerin dönemin
ihtiyaçlarını karşılayacak nitelikte olmaması, medeni kanun içeriğine uygun
olmayan eksik ve fazlalıkların bulunması başlıca tenkit sebepleridir. Mecelle
şârihi Ali Haydar Efendi de Mecelle’yi farklı açılardan eleştirmiştir. Bu
çalışmada, Ali Haydar Efendi’nin Mecelle’ye yönelik tenkitlerini tespit,
tasvir ve tasnif etmek amaçlanmış, -bazı istisnalar dışında- şârihin
eleştirilerine yönelik bir değerlendirme yapılmamıştır.
Mecelle’nin en kapsamlı ve meşhur şerhi
olan Dürerü’l-hukkâm müellifi Ali Haydar Efendi, Mecelle’yi hem
kanun tekniği hem de içerik açısından tenkit etmiş, eleştirilerini
gerekçelendirmiş, eleştirdiği hususlara ilişkin alternatif öneriler de
getirmiştir. Ali Haydar Efendi, bir maddeyi genellikle tek sebeple eleştirmiş
olmakla birlikte bazı maddeleri birden fazla açıdan tenkit etmiştir. Makalede
Ali Haydar Efendi’nin Mecelle maddelerine yönelttiği eleştirilerin her
biri ayrı başlık altında, birden fazla açıdan tenkit edilen maddeler de
müstakil bir başlık altında ele alınmış ve mümkün olduğunca
örneklendirilmiştir.
Ali Haydar Efendi’nin kanun tekniği açısından Mecelle’ye
yönelttiği tenkitler şunlardır: Maddelerin ifadesinin yanlış hüküm çıkarmaya
müsait olması; genel nitelikli olmaması; kavramların yerinde kullanılmaması;
gerek kavramların gerekse maddelerin birbirleriyle ve fıkıh kitaplarıyla uyumlu
olmaması; maddelerde birtakım eksik, gereksiz veya hatalı ifadelerin olması;
ifadelerdeki kayıtların yerinde olmaması.
İçerik itibariyle yapılan eleştiriler arasında ilk olarak
maddenin içerdiği hükmün fıkıh kitaplarındaki hükme veya mezhep görüşüne aykırı
olması zikredilmelidir. İçerik açısından yöneltilen tenkitlerin bir kısmı ise Mecelle
hazırlanırken yapılan tercihlerle ilgilidir. Bu kapsamda tercih edilen bazı
görüşlerin dönemin ihtiyaçlarına veya mezhepteki râcih görüşe uygun olmaması,
yer yer tercihler arasında çelişkiye düşülmesi ve bazı ihtilaflı meselelerde
tercih yapılmaması eleştiri konusu edilmiştir. Zamanın gereklerine uygun olmayan
hükümlerin varlığı ve asıl- fer uyumsuzluğu da bir diğer tenkit nedenidir. Bu
tür yöndeki tenkitlerde genellikle kanun içeriğinin çeşitli açılardan mezhep
kitaplarına uygunluğu ortaya konulmaya çalışılmış, uygun olmayan yönler
eleştirilmiştir. Ancak Ali Haydar Efendi, bunun yanında kanun metninin mezhep
hükümlerine uygun olmakla birlikte zamanın ihtiyaçlarını karşılamaması
sebebiyle farklı mezheplerin hükümlerinden istifadeyle hazırlanması gereğine de
işaret etmiştir.
Ali Haydar Efendi, Mecelle’yi, bazı konuların eksik
bırakılmış olması veya yeterince düzenlenmemesi bakımından da eleştirmiş, Mecelle’de
yer alması gerektiği halde ele alınmayan karz akdi ve hayvanlara yönelik
suçlara dair hükümlere yer vermiştir. Ancak yine Mecelle’de ele alınması
gerektiği halde ele alınmayan sarf ve ribâ konularına hiç değinmemiştir.
Lukata, hacr gibi konuları ele alan maddelerde de bu konulara dair bazı
şartlara yer verilmemesi sebebiyle eksiklik olduğunu belirtmiştir. Ali Haydar
Efendi, Mecelle’yi, maddelerin içerdiği hükümler arasındaki tenâkuz;
maddeler arasında dil, üslûp ve terminoloji birliği sağlanamaması; hem maddeler
arası hem de madde içerisinde gereksiz tekrarlara düşülmesi yönünden de
eleştirmektedir. Mecelle’nin kazuistik metotla hazırlanması sebebiyle yapılan
tekrarlara dair herhangi bir eleştiri yöneltmeyen Ali Haydar Efendi, bunun
dışındaki tekrarları gerekçelendirmiş veya eleştirmiş, bu tür tekrarlara
düşmemek için öneriler sunmuştur. Ayrıca ona göre Mecelle’de bilinçli
tekrarlar da vardır. Ayrıca o, bunların yanında Mecelle’yi başlık içerik
uyumsuzluğu, benzer konuların farklı fasıl/madde/fıkralarda düzenlenmesi veya
farklı konuların aynı fasıl/madde/fıkrada ele alınması gibi sistematik kusurla
nedeniyle de eleştirmiştir. Ali Haydar Efendi’nin Mecelle’ye yönelttiği
bir diğer eleştiri de tanımlarla ilgilidir. O, yapılan tanımları; efrâdını
câmî, ağyârını mâni olmamak ve devir gibi tanım tekniği açısından eleştirdiği
gibi kapsamlı olmamak, Mecelle’de yapılan diğer tanımlarda takip edilen
usûle aykırılık ve fıkıh kitaplarında yer almamak gerekçesiyle de tenkit
etmiştir.
Majalla al-Aḥkam al-‘Adliyyah, which is the first example of codification based on Islamic law, has been
the subject of criticism from different angles in terms of its preparation and
content. The main reasons for criticism are following the
casuistic method, being limited to the Hanafi sect, and therefore, the
regulations on some issues not meeting the needs of the period, and the lack
and excesses that do not comply with the content of the civil law.
The
commentator of the Majalla, ‘Ali Ḥaydar Efendi, also criticized Majalla from different
angles. In this study, it is aimed to identify, describe and classify Ali Ḥaydar Efendi's criticisms of Majalla.
He criticized the articles of the Majalla both in
terms of law technique and content. He justified his criticisms and brought
alternative suggestions to the issues he criticized. In the article, each of
the criticisms of ‘Ali Ḥaydar Efendi
are discussed under a separate heading and exemplified as much as possible.
His criticisms in terms of law
technique are as follows: The wording of the article is suitable for making
wrong conclusions, it is not of a general nature, the concepts used in the
article are not used appropriately, both the concepts and the articles are not
compatible with each other and with the fiqh books, there are some missing,
unnecessary or erroneous expressions in the articles, the records in the
statements are not used properly, not in place.
The criticisms made in terms
of content are that the provision contained in the article is contrary to the
ruling in the fiqh books or the view of the sect, not making a choice in some
controversial issues, some preferred views are not suitable for the needs of
the time or the preferred view in the madhhab, there are contradictions between
the preferences from time to time, it contains a provision that is not
appropriate for the needs of time, and the asl-far' incompatibility.
‘Ali Ḥaydar Efendi criticized Majalla for the fact that
some subjects were left incomplete or not regulated sufficiently, as well as
for the unnecessary repetition of some articles. ‘Ali Ḥaydar Efendi has included provisions regarding contract
of qarḍ and crimes against animals, which were not dealt with, although they should
have been included in the Majalla. However, he never touched upon the
subjects of consumption and ribā,
which were not dealt with in Majalla, although they should have been.
‘Ali Ḥaydar Efendi, who said that the articles dealing with
subjects such as luqata and hacr are incomplete because some
conditions regarding these issues are not included, also mentions the Majalla,
as well as the contradiction between the provisions contained in the articles;
the lack of unity in language, style and terminology among the articles; and
also criticizes it in terms of unnecessary repetitions, both between and within
the article. ‘Ali Ḥaydar Efendi,
who did not make any criticism about the repetitions because the Majalla
was prepared with the casuistic method, justified or criticized the repetitions
made other than this. According to him, there are deliberate repetitions in Majalla.
However, he criticized the unnecessary repetitions and offered suggestions to
avoid such repetitions. In addition, he also criticized Majalla from a
systematic point of view, such as the incompatibility of the title and content,
the arrangement of similar subjects in different chapters/articles/paragraphs,
or the handling of different subjects in the same chapter/article/paragraph. ‘Ali Ḥaydar Efendi
also has criticisms about the definitions in Majalla. He criticizes
definitions made as not being collectively exhaustive, mutually exclusive and
not being in the definition technique such as the tautology, but also on the
grounds that it is not comprehensive, contrary to the method followed in other
definitions made in Majalla, and not being included in the fiqh books.