İsmail Hakkı İzmirli’de tasavvur mantığı


Tezin Türü: Doktora

Tezin Yürütüldüğü Kurum: Bursa Uludağ Üniversitesi, SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ, Türkiye

Tezin Onay Tarihi: 2019

Tezin Dili: Türkçe

Öğrenci: Remziye Selçuk

Danışman: AYTEKİN ÖZEL

Özet:

İzmirli İsmail Hakkı, Türkiye mantık tarihi açısından önemli bir şahsiyettir. O, çok dil bilmenin avantajıyla ve birikimleri sayesinde bir çok eser vermiştir. Onun tasavvur mantığı konusunda ortaya koydukları da oldukça önemlidir. Onun tasavvur tanımı dikkat çekicidir. O birçok mantıkçının aksine tasavvur kelimesini kavram yerine değil, kavram öncesi hazırlık olarak değerlendirir. Bu açıdan tasavvur başlığı altında tasavvur çeşitlerine de yer verir. Ayrıca o, ‘marifet’ kavramını ‘doğru bilgi’ anlamında kullanır. Bu anlamda ilim bir marifetler yığınıdır. İzmirli’ye göre ilmin üç temel özelliği vardır: yakîn (kesinlik), umûm (genellik) ve metot (menhec). Bedenin ihtiyacı kuvvet ise aklın ihtiyacı da ilimdir. Mantık, tasdikât ve tasavvurâtın lazım olan bütün konularını içeren ilimdir. Mantık bilen ilmen kuvvetli yetişmiş olur. İzmirli kategorileri sorulan sorulara ve verilen cevaplara göre sınıflandırır. Bir şeyin sınırlarını o şeyin kendisi için mümkün olan fert ve sıfatlar belirler. İzmirli’ye göre, içlem o şeyin özel maddesi, kaplam onun uygulama dairesidir. Her tasavvur, beş tümelden birine dahildir. İzmirli’ye göre ilk dördü ( cins, tür, fasl, hassa) zâtı teşkil eder. Beş tümel tasavvurâtın en (külli) genel tertibi olduğundan ‘Külliyât’ adıyla anılmıştır. İzmirli, tarifi, ‘bir tasavvurun içlemini ve tasavvur aracılığıyla bir lafzın manasının tam tahlilidir.’ şeklinde ifade eder. Ona gore, ‘hadd’ ve ‘resm’ kelimeleri tarif yerine kullanılamaz. Tarifteki hatalar ya mana yönünden ya lafız yönünden ya da her ikisinden kaynaklanır. Taksim (bölme) ise, bir tasavvurun içleminin tahlilinden ibarettir. Külliyi cüzlerine bölmektir. Bir şeyin yerini belirtmek açısından önemlidir. Tüm bu tasavvurât konuları, epistemoloji açısından oldukça önemlidir. Her biri bilginin ayrı bir basamağını oluşturur.